Podobnie jak w przypadku każdego innego procesu zapalnego, organizm reaguje wzmożonym ukrwieniem (przekrwieniem). Naczynia krwionośne doprowadzające rozszerzają się. Przekrwienie może przejść w ostre lub przewlekłe zapalenie miazgi. Ząb dotknięty ostrym zapaleniem miazgi jest nadmiernie wrażliwy na bodźce termiczne. Wystarczy chłodne powietrze, by wywołać ból. W przypadku ostrego surowiczego zapalenia miazgi wskutek rozszerzenia się naczyń włosowatych dochodzi do uwalniania granulocytów i surowicy. Jeżeli uaktywnią się enzymy rozkładające białka powstaje ropa, która przy ostrym ropnym zapaleniu miazgi przyczynia się do powstania ostrego bólu.

Przewlekłe zapalenie miazgi przebiega natomiast całkowicie bezobjawowo. Rozwija się ono najczęściej w następstwie próchnicy. W miazdze w celu obrony organizmu przed zapaleniem gromadzą się białe krwinki (leukocyty). W wyniku działania bakterii naczynia krwionośne miazgi stają się bardziej przepuszczalne dla surowicy (surowicze zapalenie miazgi) i wzrasta liczba komórek zwalczających stan zapalny (np. limfocytów). Bakterie nasilają stan zapalny. Dochodzą do tego tworzące ropę granulocyty; ból nasila się jeszcze bardziej.

W przypadku odwracalnego ostrego zapalenia miazgi ząb reaguje na słodkie pokarmy, zimno i ciepło. Ból trwa krótko. Test żywotności daje wynik pozytywny. Jeżeli uda się usunąć próchnicę bez naruszenia miazgi, ząb nie wykazuje później objawów zapalenia. Możliwe jest zachowanie żywotności miazgi. Takie ostre zapalenie miazgi jest więc odwracalne.

W przypadku nieodwracalnego zapalenia miazgi, które może przyjąć formę zarówno ostrą jak i przewlekłą, ząb powoduje stały ból. Zębina jest po samą komorę zęba zniszczona i dotknięta próchnicą. Ból utrzymuje się także po usunięciu zmian próchnicowych oraz założeniu środka leczniczego. Do nadwrażliwości na dotyk i na zagryzanie dochodzi jeszcze zmniejszona reakcja lub całkowity brak reakcji w teście żywotności. Uszkodzonej miazgi nie można już przywrócić do pierwotnego, zdrowego stanu; choroba jest nieodwracalna.

Utrata żywotności miazgi prowadzi do martwicy miazgi, która w pierwszym stadium ma przebieg bezobjawowy. Stan ten może zostać spowodowany infekcją bakteryjną, jak na przykład w przypadku zgorzeli, lub powstać w wyniku urazu bez udziału bakterii. Jeżeli infekcja dotrze poprzez otwór wierzchołkowy do kości szczęki, dochodzi do ostrego lub przewlekłego zapalenia tkanek okołowierzchołkowych. Diagnozę stawia się na podstawie negatywnego wyniku testu żywotności. Leczenie polega na trepanacji, a następnie opracowaniu i wypełnieniu kanałów.

Jeżeli choroba nie będzie leczona, beztlenowe bakterie gnilne rozkładają martwą tkankę i powstaje zgorzel. Bakterie gnilne wytwarzają gazy. Gazy uciskają na ząb, co powoduje silny ból. Trepanacja zęba w wielu przypadkach łagodzi ból, ponieważ umożliwia ujście gazów gnilnych, ropy i wydzieliny. Kanały korzeniowe są obficie skażone przez bakterie, czego symptomem jest gnilny zapach i smak. W przypadku zgorzeli miazgi test żywotności miazgi daje wynik negatywny. Jeżeli ząb staje się wrażliwy na opukiwanie, oznacza to że bakterie dotarły poprzez otwór wierzchołkowy do kości szczęki. Organizm próbuje się bronić, tworząc tkankę obronną, ziarniniak okołowierzchołkowy. Na zdjęciu rentgenowskim widoczny jest on jako ciemna plama w okolicy wierzchołka. W niektórych przypadkach może z czasem dochodzić do powstania torbieli lub ropnia.

Przewlekłe zapalenie tkanek okołowierzchołkowych ma często przebieg bezbolesny. Leczenie nieodwracalnego zapalenia miazgi i zgorzeli miazgi polega na usunięciu (ekstyrpacji) powodującej ból, zainfekowanej lub martwej miazgi i wypełnieniu kanałów korzeniowych pastami i ćwiekami gutaperkowymi, które uniemożliwiają przedostawanie się bakterii i są dobrze tolerowane przez organizm.

Rozpoznanie to oznacza zapalenie aparatu zawieszeniowego zęba w okolicy wierzchołka korzenia. Ostre lub przewlekłe zapalenie tkanek okołowierzchołkowych wywoływane jest przez:

• zainfekowaną lub obumarłą miazgę,
• niecałkowite wypełnienie kanału korzeniowego lub przejście poza wierzchołek kanału,
• środki lecznicze,
• środki dezynfekujące,
• urazy okołowierzchołkowe,
• bruksizm i parafunkcje.

Często podczas oceny zdjęć rentgenowskich zupełnie przypadkiem odkrywa się otorbione ognisko zapalne wielkości ziarenka grochu – przewlekłe zapalenie tkanek okołowierzchołkowych (parodontitis apicalis chronica). Zdrowa pierwotnie kość w okolicy wierzchołka korzenia zastępowana jest przez zapalną tkankę miękką. Miękka tkanka wokół wierzchołka korzenia jest określana jako ziarniniak, a potocznie jako zmiana okołowierzchołkowa.

W przypadku uaktywnienia się bakterii może dojść do zaostrzenia przewlekłego zapalenia tkanek okołowierzchołkowych. Przewlekły proces zapalny przechodzi w postać ostrą. Ząb staje się wrażliwy przy nagryzaniu. Leczenie polega na trepanacji zęba, a następnie leczeniu kanałowym. Jeżeli terapia jest prowadzona właściwie, zapalenie stopniowo ustępuje.

Zapalenie tkanek okołowierzchołkowych wywoływane jest przez bakterie znajdujące się w kanale korzeniowym. W przypadku utworzenia się przetoki ostry ból ustępuje. Właściwe opracowanie i dezynfekcja kanałów korzeniowych prowadzą już po upływie kilku dni do zamknięcia się przetoki.

Leczenie kanałowe w uproszczeniu polega na usunięciu zainfekowanych lub martwych tkanek z wnętrza zęba oraz na szczelnym wypełnieniu ubytku odpowiednim materiałem. Jeżeli miazga jeszcze nie obumarła, leczenie odbywa się w znieczuleniu miejscowym.

W przebiegu leczenia kanałowego można wyróżnić:

1. usunięcie tkanek miazgi,
2. określenie długości kanałów korzeniowych,
3. opracowanie kanałów korzeniowych,
4. wypełnienie kanałów korzeniowych.

Najpierw należy zlokalizować i poszerzyć ujścia kanałów korzeniowych. Po odnalezieniu kanału usuwa się z niego zmienioną chorobowo miazgę. Jeżeli kanał jest bardzo mocno pozakrzywiany, bardzo cienki lub zwapniały, dotarcie narzędziem do wierzchołka może być niemożliwe. Konsekwencją tego może być niedostateczne opracowanie kanału korzeniowego, które nie pozwoli na eliminację stanu zapalnego.

Określenie długości kanału korzeniowego determinuje długość roboczą używanych narzędzi endodontycznych. Długość kanału oznacza odległość do otworu wierzchołkowego zęba. Wcześniejsze określenie długości kanałów korzeniowych, na przykład na podstawie zdjęcia rentgenowskiego, ma decydujące znaczenie dla właściwego wypełnienia kanałów.
Na zdjęciu rentgenowskim widać, jaka jest odległość narzędzia od wierzchołka korzenia i na jaką długość powinny mieć narzędzia wprowadzane do kanału. Możliwe jest też elektryczne określenie długości kanału korzeniowego. Do kanału wprowadza się końcowkę endomentru. Urządzenie to wskazuje położenie wierzchołka fizjologicznego korzenia zęba na wyświetlaczu. 

Opracowanie kanałów korzeniowych służy ich przygotowaniu do wypełnienia. Kanały poszerza się i wygładza przy pomocy elastycznych, maszynowych lub ręcznych wierteł i pilników, które dopasowują się także do kształtu zakrzywionych kanałów. Możliwe jest także opracowanie kanałów przy pomocy ultradźwięków.

Kanał opracowywany jest aż do otworu wierzchołkowego zęba.

Niezamierzona boczna perforacja korzenia nosi nazwę via falsa, co znaczy „niewłaściwa droga“. Wypełnienie kanału korzeniowego ma na celu szczelne, uniemożliwiające przenikanie bakterii zamknięcie opracowanego kanału przy użyciu specjalnej pasty i odpowiednich ćwieków gutaperkowych, a w konsekwencji zapewnienie trwałego wyleczenia. Kanały wypełniane są ustrojowo obcym materiałem, który powinien być przyjazny dla tkanek, ulegać utwardzeniu, posiadać zdolność zapływania, nie zmieniać objętości, adaptować się do nieregularności ścianek kanału, nie przepuszczać bakterii, nie ulegać resorpcji i być widoczny na zdjęciach rentgenowskich. Ponadto bardzo ważne jest, aby materiał ten miał właściwości dezynfekujące, co pozwoli na unieszkodliwienie pozostałych lub nowo nabytych bakterii.

W przypadku termoplastycznego wypełniania kanałów korzeniowych do opracowanego kanału wstrzykiwana jest podgrzana, miękka gutaperka lub wprowadzany ćwiek gutaperkowy. Preferowane jest zakładanie kilku ćwieków gutaperkowych wraz z ulegającą twardnieniu pastą. Zazwyczaj wypełnianie kanałów przeprowadza się w kierunku od korony do wierzchołka, natomiast w przypadku wstecznego wypełniania kanałów korzeniowych odbywa się ono w kierunku od wierzchołka kanału do korony (np. podczas zabiegu resekcji wierzchołków korzeni).

Na podstawie zdjęcia rentgenowskiego wykonanego po zakończeniu leczenia można stwierdzić, czy udało się szczelnie wypełnić kanały i czy nie pozostały pęcherzyki powietrza. Pozostawienie pustych przestrzeni jest niedopuszczalne. Powstałoby w ten sposób miejsce do rozwoju bakterii, które mogą wywołać zapalenie tkanek okołowierzchołkowych (periodontitis apicalis). Ubytek jest następnie prowizorycznie lub ostatecznie zamykany. Zęby leczone kanałowo często tracą w przebiegu choroby i leczenia swój początkowy kształt i odporność. W takich przypadkach wskazane jest dla ich ochrony pokrycie ich koronami protetycznymi.